MACAM-MACAM TEMBANG
Ada
beberapa jenis tembang macapat. masing-masing jenis tembang tersebut memiliki
aturan berupa guru lagu dan guru wilangan masing-masing yang berbeda-beda. Yang
paling dikenal umum ada 11 jenis tembang macapat. Yaitu, Pucung, Megatruh,
Pangkur, Dangdanggula, dll. Lebih lengkap nya sebagai berikut.
1.
Pangkur
berasal dari nama punggawa dalam kalangan kependetaan seperti tercantum dalam
piagam-piagam berbahasa jawa kuno. Dalam Serat Purwaukara, Pangkur diberiarti
buntut atau ekor. Oleh karena itu Pangkur kadang-kadang diberi sasmita atau
isyarat tut pungkur berarti mengekor dan tut wuntat berarti mengikuti.
2.
Maskumambang
berasal dari kata mas dan kumambang. Mas dari kata Premas yaitu punggawa dalam
upacara Shaministis. Kumambang dari kata Kambang dengan sisipan – um. Kambang
dari kata Ka- dan Ambang. Kambangselain berarti terapung, juga berarti Kamwang
atau kembang. Ambang ada kaitannya dengan Ambangse yang berarti menembang atau
mengidung. Dengan demikian, Maskumambang dapat diberi arti punggawa yang
melaksanakan upacara Shamanistis, mengucap mantra atau lafal dengan menembang
disertai sajian bunga. Dalam Serat Purwaukara, Maskumambang diberi arti Ulam
Toya yang berari ikan air tawar, sehingga kadang-kadang di isyaratkan dengan
lukisan atau ikan berenang.
3.
Sinom
ada hubungannya dengan kata Sinoman, yaitu perkumpulan para pemuda untuk
membantu orang punya hajat. Pendapat lain menyatakan bahwa Sinom ada kaitannya
dengan upacara-upacara bagi anak-anak muada zaman dahulu. Dalam Serat
Purwaukara, Sinom diberi arti seskaring rambut yang berarti anak rambut. Selain
itu, Sinom juga diartikan daun muda sehingga kadang-kadang diberi isyarat
dengan lukisan daun muda.
4.
Asmaradana
berasal dari kata Asmara dan Dhana. Asmara adalah nama dewa percintaan. Dhana
berasal dari kata Dahana yang berarti api. Nama Asmaradana berkaitan denga
peristiwa hangusnya dewa Asmara oleh sorot mata ketiga dewa Siwa seperti
disebutkan dalam kakawin Smaradhana karya Mpu Darmaja. Dalam Serat Purwaukara,
Smarandana diberi arti remen ing paweweh, berarti suka memberi.
5.
Dhangdhanggula
diambil dari nama kata raja Kediri, Prabu Dhandhanggendis yang terkenal sesudah
prabu Jayabaya. Dalam Serat Purwaukara, Dhandhanggula diberi arti ngajeng-ajeng
kasaean, bermakna menanti-nanti kebaikan.
6.
Durma
dari kata jawa klasik yang berarti harimau. Sesuai dengan arti itu,
tembangDurma berwatak atau biasa diguanakan dalam suasana seram.
7.
Mijil
berarti keluar. Selain itu , Mijil ada hubungannya dengan Wijil yang bersinonim
dengan lawang atau pintu. Kata Lawang juga berarti nama sejenis tumbuh-tumbuhan
yang bunganya berbau wangi. Bunga tumbuh-tumbuhan itu dalam bahasa latin
disebut heritiera littoralis.
8.
Kinanthi
berarti bergandengan, teman, nama zat atau benda , nam bunga. Sesuai arti itu,
tembang Kinanthi berwatak atau biasa digunakan dalam suasana mesra dan senang.Gambuh
berarti ronggeng, tahu, terbiasa, nama tetumbuhan. Berkenaan dengan hal itu,
tembang Gambuh berwatak atau biasa diguanakan dalam suasana tidak ragu-ragu.
9.
Pucung
adalah nama biji kepayang, yang dalam bahasa latin disebut Pengium edule. Dalam
Serat Purwaukara, Pucung berarti kudhuping gegodhongan ( kuncup dedaunan ) yang
biasanya tampak segar. Ucapan cung dalam Pucung cenderung mengacu pada hal-hal
yang bersifat lucu, yang menimbulkan kesegaran, misalnya kucung dan kacung.
Sehingga tembang Pucung berwatak atau biasa digunakan dalam suasana santai.
10.
Megatruh
berasal dari awalan am, pega dan ruh. Pegat berarti putus, tamat, pisah, cerai.
Dan ruh berarti roh. Dalam Serat Purwaukara, Megatruh diberi arti mbucal kan
sarwa ala ( membuang yang serba jelek ). Pegat ada hubungannya dengan peget
yang berarti istana, tempat tinggal. Pameget atau pamegat yang berarti jabatan.
Samgat atau samget berarti jabatan ahli, guru agama. Dengan demikian, Megatruh
berarti petugs yang ahli dalam kerohanian yang selalu menghindari perbuatan
jahat.
Ada
pula yang memasukkan tembang gede dan tembang tengahan ke dalam macapat. Tembang-tembang
tersebut antara lain
1.
Wirangrong
berarti trenyuh ( sedih ), nelangsa ( penuh derita ), kapirangu ( ragu-ragu ).
Namun dalam teks sastra, Wirangrong digunakan dalam suasana berwibawa.
2.
Jurudemung
berasal dari kata juru yang berarti tukang, penabuh, dan demung yang berarti
nama sebuah perlengkapan gamelan. Dengan demikian, Jurudemung dapat berarti
penabuh gamelan. Dalam Serat Purwaukara, Jurudemung diberi arti lelinggir kang
landep atau sanding (pisau) yang tajam.
3.
Girisa
berarti arik (tenang), wedi (takut), giris (ngeri). Girisa yang berasal dari
bahasa Sansekerta, Girica adalah nama dewa Siwa yang bertahta di gunung atau
dewa gunung, sehingga disebut Hyang Girinata. Dalam Serat Purwaukara, Girisa
diberi arti boten sarwa wegah, bermakna tidak serba enggan, sehingga mempunyai
watak selalu ingat.
4.
Balabak,
dalam Serat Purwaukara diberi arti kasilap atau terbenam. Apabila dihubungkan
dengan kata bala dan baka, Balabak dapat berarti pasukan atau kelompok burung
Bangau. Apabila terbang, pasukan burung Bangau tampak santai. Oleh karena itu
tembang Balabak berwatak atau biasa digunakan dalam suasana santai.
PAUGAREN
TEMBANG MACAPAT
Tembang macapat kadhapuk kanthi paugeran guru gatra, guru
wilangan lan guru lagu.
a. Guru gatra :
cacahing gatra/larik ing saben pada
b. Guru wilangan : cacahing wanda ing saben sagatra
d. Guru lagu :
tibaning swara ing pungkasaning gatra
Guru gatra, guru wilangan lan guru lagune tembang macapat
macapat:
1.
Mijil
: Kedadeyan saka 6 gatra : 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
2.
Kinanthi :
Kedadeyan saka 6 gatra : 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
3.
Sinom
: Kedadeyan saka 9 gatra : 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
4. Asmaradana : Kedadeyan
saka 7 gatra : 8a, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
5. Dhandhanggula : Kedadeyan saka 10 gatra : 10i,
10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12e, 7a
6. Gambuh
: Kedadeyan saka 4 gatra : 7u, 10u, 12i, 8o
7. Maskumambang: Kedadeyan saka 4 gatra : 12i, 6a, 8i, 8a
8.
Durma
: Kedadeyan saka 7 gatra : 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a
9.
Pangkur
: Kedadeyan saka 7 gatra : 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
10.
Megatruh : Kedadeyan saka 5
gatra : 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
11.
Pocung :
Kedadeyan saka 4 gatra : 12u, 6a, 8i, 12a
Tuladha Tembang Macapat:
Mijil
Poma kaki padha dipun eling
Ing pitutur ingong
Sira uga satriya arane
Kudu anteng jatmika ing budi
Ruruh sarta wasis
Samubarang tanduk
Sinom
Nulada laku utama
Tumraping wong tanah Jawi
Wong Agung ing Ngeksianda
Panembahan Senapati
Kepati amarsudi
Sudaning hawa lan nenpsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amemangun karyenak tyas ing sasama
Kinanthi
Saranane wong yun luhung
Betah tapa kurang guling
Elinga solah jatmika
Yen wicara kudu manis
Murih sengseming sasama
Samaning manungsa sami
Dhandanggula
Lamun sira anggeguru kaki
Amiliha manungsa kang nyata
Ingkang becik martabate
Sarta kang wruh ing hukum
Kang ngibadah lan kang wirangi
Sokur oleh wong tapa
Ingkang wus amungkul
Tan mikir pawewehing lyan
Iku pantes sira guranana kaki
Sartane kawruh ana
Asmaradana
Aja turu sore kaki
Ana dewa nganglang jagal
Nyangking bokor kencanane
Isine donga tetulak
Sandang kalawan pangan
Yaiku bageyanipun
Wong melek sabar narima
Gambuh
Aja nganti kabanjur
Barang polah kang nora jujur
Yen kabanjur sayekti kojur tan becik
Becik ngupayaa iku
Pitutur ingkang sayektos
Maskumambang
Maratani mring anak putu ing wuri
Den padha prayitna
Ajana kang kuma wani
Mring biyung tanapi bapa
Tuladha Tembang Macapat:
Mijil
Poma kaki padha dipun eling
Ing pitutur ingong
Sira uga satriya arane
Kudu anteng jatmika ing budi
Ruruh sarta wasis
Samubarang tanduk
Sinom
Nulada laku utama
Tumraping wong tanah Jawi
Wong Agung ing Ngeksianda
Panembahan Senapati
Kepati amarsudi
Sudaning hawa lan nenpsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amemangun karyenak tyas ing sasama
Kinanthi
Saranane wong yun luhung
Betah tapa kurang guling
Elinga solah jatmika
Yen wicara kudu manis
Murih sengseming sasama
Samaning manungsa sami
Dhandanggula
Lamun sira anggeguru kaki
Amiliha manungsa kang nyata
Ingkang becik martabate
Sarta kang wruh ing hukum
Kang ngibadah lan kang wirangi
Sokur oleh wong tapa
Ingkang wus amungkul
Tan mikir pawewehing lyan
Iku pantes sira guranana kaki
Sartane kawruh ana
Asmaradana
Aja turu sore kaki
Ana dewa nganglang jagal
Nyangking bokor kencanane
Isine donga tetulak
Sandang kalawan pangan
Yaiku bageyanipun
Wong melek sabar narima
Gambuh
Aja nganti kabanjur
Barang polah kang nora jujur
Yen kabanjur sayekti kojur tan becik
Becik ngupayaa iku
Pitutur ingkang sayektos
Maskumambang
Maratani mring anak putu ing wuri
Den padha prayitna
Ajana kang kuma wani
Mring biyung tanapi bapa
Durma
Ingkang eling iku ngeling ana marang
Sanak kadang kang lali
Den nedya raharja
Mangkono tindak ira
Yen tan nggugu iya uwis
Teka meneng amung aja sok ngrasani
Pangkur
Sekar pangkur kang winarna
Lelabuhan kang kanggo wong ngaurip
Ala lan becik puniku
Prayoga kawruh ana
Adat waton punika dipun kadulu
Miwah ingkang tata krama
Den kaesthi siyang ratri
Megatruh
Ingkang eling iku ngeling ana marang
Sanak kadang kang lali
Den nedya raharja
Mangkono tindak ira
Yen tan nggugu iya uwis
Teka meneng amung aja sok ngrasani
Pangkur
Sekar pangkur kang winarna
Lelabuhan kang kanggo wong ngaurip
Ala lan becik puniku
Prayoga kawruh ana
Adat waton punika dipun kadulu
Miwah ingkang tata krama
Den kaesthi siyang ratri
Megatruh
Apan ratu kinarya wakil Hyag Agung
Marentahken hukum adil
Pramila wajib den anut
Sapa tan anut mring Gusti
Mrng parentah ing Sang Katong
Pocung
Ngelmu iku kalakone kanthi laku
Lekase lawankas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pangekese dur angkara
Ngelmu iku kalakone kanthi laku
Lekase lawankas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pangekese dur angkara
Comments
Post a Comment